Alisa próbuje wstać z kanapy, ale nogi się pod nią uginają. Łapie się framugi, drzwi, krzesła i czołgając się przy ścianie z trudem przechodzi do swojej sypialni. – Mogę chodzić tylko podpierając się o różne przedmioty albo na kolanach. W wieku szesnastu lat zachorowałam na stwardnienie rozsiane. To było ponad dwadzieścia lat temu i od tego czasu żyję tylko dniem dzisiejszym modląc się, żeby jutro nie było jeszcze gorzej – jej głos jest wyblakły.
Zdejmuje i przeciera okulary. Choroba uszkodziła nie tylko nogi, ale również wzrok. Kobieta nie może już czytać i z trudem rozróżnia ikony na ekranie komputera. To dla niej malutkie okienko na inną rzeczywistość. – Mój wózek inwalidzki prawie nie jeździ. Nigdzie nie wychodzę. Ten dom to cały świat jaki teraz znam – mówi cichutko. – Według lekarzy ta choroba nie ma żadnego związku z tym co się wtedy wydarzyło. Z Czarnobylem.
Jej matka okutana w pokrytą kwiatowymi motywami chustę bierze głęboki oddech i zaczyna niemalże krzyczeć. – Nie ma związku z Czarnobylem?! Przez pięć lat mieszkaliśmy w skażonej wiosce, zanim w 1991 r. nas tutaj przesiedlili. A ty byłaś wtedy dzieckiem. Oddychałaś tamtym powietrzem, piłaś tamtą wodę. Pięć lat w miejscu, które dzisiaj trzydzieści trzy lata po katastrofie, nadal jest całkowicie zamknięte i wyludnione!
Kobieta nic nie odpowiada tylko chudymi palcami ugniata kolana, które nie potrafią jej utrzymać. Mieszka w wiosce Michejewka na wschodniej Białorusi w obwodzie mohylewskim. Setki kilometrów od Czarnobyla.
– O czym marzysz? – pyta patrząc jej prosto w oczy Irina Fisjuk, szefowa lokalnego oddziału organizacji charytatywnej „Białoruski Fundusz Dzieci”, który zajmuje się m.in. osobami przewlekle i nieuleczalnie chorymi. – Jedyne o czym myślę i o co się modlę to, żeby jutro nie było jeszcze gorzej. Tylko tyle– Alisa mówi cicho, a Irina łapie ją za rękę. – Nigdy tak nie mów! Każdego dnia musi być choćby troszkę lepiej. Nie pozwól odebrać sobie życia. Zasługujesz na nie.
Brzemię
Na czarno-białym, trochę prześwietlonym zdjęciu, młoda kobieta przyklękając obejmuje malutkiego chłopca. Za ich plecami po lesie spacerują ludzie. – To ja i mój syn rankiem 27 kwietnia 1986 r. w Mohylewie. Mnóstwo osób wyszło wtedy na świeże powietrze, bo nikt nie wiedział, że nad nam zbierają się już radioaktywne chmury. Okropnie rozbolała mnie wtedy głowa, a syn zaczął nagle wymiotować. Nie mieliśmy pojęcia co się dzieje – opowiada Irina, która przez lata pracowała jako menadżer w dużej firmie, ale dopiero w Funduszu Dzieci czuje, że jej wysiłek ma jakiś sens. Z dwóch pokoików w budynku biurowym o korytarzach pokrytych brązową oleistą farba szuka oraz wysyła pomoc dla dzieci i młodzieży z całego rejony Mohylewa, trzeciego największego miasta na Białorusi. Jej syn od kilku lat cierpi na poważne problemy nerwicowe-psychologiczne. Lekarze nie potrafią jednoznacznie stwierdzić ich przyczyny.
Dzień przed zrobieniem tej fotografii w wyniku szeregu zaniedbań i błędów przy przeprowadzeniu testu bezpieczeństwa oraz wad konstrukcyjnych samego reaktora doszło do eksplozji w bloku Nr 4 Czarnobylskiej Elektrowni Jądrowej. Cały okoliczny region położony na sowieckiej Ukrainie przy granicy z sowiecką Białorusią ewakuowano, a wyludnione obszary, wraz z miastem Prypeć, zamieniono w Strefę Wykluczenia, znaną powszechnie jako „Zona”. Na jej kanwie powstają gry komputerowe i filmy. Biura podróży organizują wycieczki dla spragnionych ekstremalnych wrażeń turystów, a wielkie korporacyjne wysyłają tam na wyjazdy integracyjne swoich pracowników.
Mroczna czarnobylska legenda okazała się biznesową żyłą złotą. W istocie ukraińska „Zona” obejmuje jednak tylko niewielki obszar zniszczonego obszaru, bo z uwagi na rozkład wiatrów 70 proc. nuklearnego opadu trafiło na Białoruś. Na terenach bezpośrednio przylegających do granicy z Ukrainą utworzono Poleski Rezerwat Radiacyjno-Ekologiczny znany powszechnie jako „Zapowiednik” (rosyjskie słowo oznaczające „rezerwat), z którego wysiedlone tysiące ludzi. Jednak tak naprawdę cała wschodnia część kraju pokryła się radioaktywnymi plamami, a zanieczyszczeniu uległa jedna piąta gruntów rolnych. Władze bardzo długo zwlekały z poinformowanie ludności o skali zagrożenie i miejscach bezpośrednio dotkniętych skażeniem. Nikt nie był bezpieczny, bo wszystko zależało do warunków atmosferycznych. Odległość nie miała znaczenia.
– Ludzie słysząc o chorobach potencjalnie związanych z promieniowaniem wyobrażają sobie zdeformowane ciała, mutacje, potworności z sennych koszmarów. A rzeczywistość nie jest ani sensacyjna, ani spektakularna – mówi Irina wchodząc do bloku gdzie mieszka jedna z jej podopiecznych.
– Lekarze najpierw twierdzili, że ona i tak umrze a potem, że będzie warzywem, więc po co mam sobie marnować życie. Lepiej oddać ją do internatu dla dzieci w stanie paliatywnym – Galina delikatnie gładzi po pięknie zaplecionych w warkocz włosach swoją szesnastoletnią córkę Alinę cierpiącą na dziecięce porażenie mózgowe. Dzięki intensywnej fizjoterapii dziewczynka odzyskała częściową kontrolę nad swoim ciałem. Galina dostaje od państwa rentę w wysokości 250 rubli białoruskich czyli około 500 zł. O sprzęt rehabilitacyjny i nowoczesne leki trzeba zatroszczyć się we własnym zakresie. Tata dopiero za kilka godzin wróci z pracy. Bez jego pensji nie miałaby szans na normalne życie. Siostra Aliny właśnie przyszła ze szkoły, zdjęła plecak i przycupnęła na kanapie obok siostry. – One są bliźniętami i bardzo się kochają. Karina wie, że kiedy mnie i taty zabraknie to ona będzie musiała się opiekować siostrą. To jej miłość ale też jej brzemię – Galina obejmuje córki. Alina uśmiecha się wtulając w mamę i siostrę.
Zlikwidowani
– Los jest dziwny. Wielu mieszkających gdzieś daleko stąd umarło albo bardzo ciężko choruje, a ja jakoś się trzymam. Chociaż kilka dni po katastrofie byłem w bloku nr 4, gdzie doszło do eksplozji. Jako elektryk zatrudniony w elektrowni pracowałem przy usuwaniu skutków awarii. Sami musieliśmy sobie dozymetry robić – opowiada Iwan gładząc swoją łysą głowę. Włosy wychodziły mu całymi garściami. Podobnie broda i dlatego uznał, że lepiej się codziennie golić. Wypadły mu zęby, tracił wzrok. – Wszystko się rozmywało jakby jakaś mgła naszła. Pić się chciało potwornie. Człowiek myślał, że umrze a jednak przeżył – mówi pocierając powieki. Jego rodzinna wioska położona na samej granicy „Zapowiednika” otrzymała status częściowo wysiedlonej. Ludzie mogli ale nie musieli z niej wyjechać, wiec młodzi z dziećmi uciekli, a starsi zostali chronić ojcowiznę. Dawna sąsiadka częstuje solonymi pomidorami wyhodowanymi na tutejszej ziemi i miodem z pyłków z okolicznych krzewach. – Pszczół granice rezerwatu i kontrole nie obowiązują. Radiacja nie ma zapachu ani smaku. A przecież jeść coś musimy, żeby z głodu nie pomrzeć.
Iwan wychodzi na zewnątrz i długo wpatruje się w pustkę. – Tutaj był mój dom rodzinny – mówi wbijając wzrok w pokrywającą się pierwszymi wiosennymi kwiatami łąkę. – Kiedy wyjechaliśmy został zburzony i zakopany kilka metrów pod ziemią. Tak, żeby po tamtej tragedii ślad nie pozostał.
W położonej godzinę jazdy stąd wiosce Ostrohlady Adam Woroniec przygląda się twarzom przystojnego młodzieńca i pięknej dziewczyny, wymalowanym na słupach podpierających wejście do ogromnego trzypiętrowego budynku. – Tylko oni tutaj pozostali – mówi wchodząc do zionącej pyłem i nicością szkoły. Wolno przemierza kolejne opustoszałe klasy i korytarza. W jednej z klas zatrzymuje się przed miejscem, gdzie na ścianie wisiała kiedyś tablica. – Do katastrofy uczyłem tutaj geografii. Zostaliśmy ewakuowani we wrześniu 1986 r. – uśmiecha się lekko podnosząc z ziemi fragment potłuczonego globusa. – A w sali gimnastycznej zawsze grywaliśmy w siatkówkę.
Adam wreszcie wychodzi z budynku i mijając znaki z symbolem radioaktywności zapuszcza się dalej i dalej w głąb wioski-widma. Z plątaniny drzew i krzewów wyłaniają się kolejne zabudowania. Drewniane domy mieszkalne oraz poczta, ceglana siedziba administracji i sklep, cerkiew zamieniona na dom kultury. Na podłogach walają się jakieś stare gazety, miski, porzucone buty. Mało tego. Większość już dawno rozkradziono. Cisza wypełnia wszystko. Mężczyzna ostrożnie wchodzi do rozpadającego się drewnianego budynku. Ze zmurszałych ścian odchodzą resztki tapety, a przegniłe deski podłogowe uginają się przy każdym kroku. Mężczyzna rozgląda się uważnie i pieczołowicie fotografuje każdy szczegół. – W tym pokoiku mieszkały nasze dzieci. Chciałbym, żeby wiedziały jak kiedyś wyglądał ich świat – kiwa głową i robi jeszcze jedno zdjęcie. Jego córka Marija wspólnie z dzieckiem i mężem mieszkają w jednopokojowym mieszkaniu w akademiku w odległym o sto pięćdziesiąt kilometrów od Zapowiednika mieście Homel. Łazienka i kuchnię na korytarzy współdzielą z kilkoma innym rodzinami. Kobieta od pięciu lat choruje na nowotwór gruczołowato-torbielowato z przerzutami do płuc. Jej mama opowiada jak w dzień po katastrofie dzieci z Ostrohladów brały udział w zawodowych sportowych na świeżym powietrzu. – Wszystkim leciała krew z nosa a my nie wiedzieliśmy co się dzieje. A dzisiaj mówią nam, że Czarnobyl nie miał znaczenia. Łatwiej zlikwidować domy niż ludzi.
Szczęściarze
Zdaniem Mińska problem skutków katastrofy został praktycznie rozwiązany. Z roku na rok zmniejszany jest obszar stref wykluczonych, przywraca się produkcję rolną na ziemiach jeszcze do niedawna uznawanych za skażone, a władze ostatnio ogłosiły nawet plan otworzenia dla turystów części „Zapowiednika”. Z kolei na północnym-zachodzie kraju niedaleko granicy z Litwą budowana jest z pomocą Rosji nowa elektrownia atomowa. Lekarze i naukowcy podkreślają, że nie można jednoznacznie udowodnić związku pomiędzy otrzymanymi dawkami promieniowania a zwiększoną zapadalnością na ciężkie, przewlekłe schorzenia.
Witali Wasylkow prowadzący w Mohylewie alternatywne Centrum Kultury „Koło” czerwienieje słysząc takie stwierdzenia. Jego syn Denis w wieku kilku lat zachorował na ciężką kataraktę obu oczy. Gdyby nie dwie operacje w Moskwie i jedna w Niemczech dzisiaj byłby pół-ślepcem. – Nigdy nie daruję Sowietom, że celowo ukrywali przed społeczeństwem prawdę. Kilka dni po katastrofie pojechaliśmy na wieś do teściów. A potem okazało się, że tam wszystko zostało skażone. Moja żona spędziła siódmy miesiąc ciąży w samym epicentrum radioaktywnej strefy.
– Nie masz wśród rówieśników nikogo poważnie chorego? To znaczy, że jesteś wielkim szczęściarzem. Tutaj każdy zna kogoś takiego. Nowotwory, choroby serca i układu krążenia, uszkodzenia systemu nerwowego, różne formy upośledzenia, choroby autoimmunologiczne, bezpłodność. Kobiety kiedyś miewały po kilkoro dzieci, a teraz już jedno to sukces. Zwykłe schorzenia, ale występujące w niezwykle dużej liczbie i dotykające zbyt młodych ludzi. Jesteśmy chorym społeczeństwem choć oficjalnie nikt nie przyzna, ze może mieć to związek z Czarnobylem. Dlatego musimy pomagać i dawać ludziom nadzieję – opowiada Irina.
W swoim malutkim mieszkanku Marija uśmiecha się pełnym ciepła uśmiechem i przytula córkę do piersi. – W mojej rodzinie nie było żadnych przypadków nowotworów, więc nigdy nie sądziłam, że mnie to spotka. Ale to bez znaczenia. Chcę i muszę żyć. Jeśli stracę pogodę ducha i wolę walki to przegram. A nie chcę być kolejną cichą czarnobylską ofiarą.